Είναι ημέρα – σταθμός στην Εθνική Ιστορία. Ημέρα λαμπερή και εορταστική. Και, συγχρόνως, ημέρα μνήμης. Και περισυλλογής και αναστοχασμού. Είναι, ως εκ τούτου, και, όσον με αφορά, μια ευκαιρία για μια σύντομη γραφή επετειακή. Αλλά τι να γράψεις; Μολονότι τέτοιες ιστορικές κορυφώσεις ποτέ δεν εξαντλούνται, και ποτέ δε μειώνεται η διδακτική και παραδειγματική σημασία τους, ωστόσο σχεδόν όλα είναι χιλιοειπωμένα, χιλιογραμμένα και εν πολλοίς γνωστά. Και τα θαυμαστά του ’21, και τα στραβά. Και η λεβεντιά των γενναίων, και οι παλιανθρωπιές των επιτηδείων. Και η θυσιαστική αρετή στο Μεσολόγγι,
και της Τριπολιτσάς οι ασχήμιες. Και οι ηρωισμοί στα πεδία, και οι πομπές των εμφυλίων. Όλα στοιχίζονται πίσω από τη δίκαιη κρίση και αναλόγως αποτιμώνται. Αναμφίβολα, το κεφάλαιο του Καλού είναι απείρως πιο πολυσέλιδο από τις σελίδες του κακού. Η καθαρότητα και το φως της Εθνικής Λευτεριάς δε γίνεται να αμαυρωθεί από τα ατυχή περιστατικά. Κι ας ήταν τα τελευταία όχι ευάριθμα, αλλά, αντίθετα, αρκετούτσικα και αλμυρούτσικα. Οι εγωισμοί, οι ανταγωνισμοί, οι αρχομανίες, οι συκοφαντίες, οι προδοσίες, ακόμα κι οι «συντροφικές» δολοφονίες καθ’ όλη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα έδωσαν το δικό τους ρεσιτάλ, ενάντια στην ιερότητα και την κρισιμότητα της συγκυρίας. Μολαταύτα, το έπος του ’21 έχει τέτοια μεγαλοσύνη, τόση υπέρβαση και τόση ελληνοπρέπεια, που όλα τα άλλα είναι μικρά και μοιάζουν με σημαδούρα σε μέγα πέλαγος. Η μυστηριώδης οδός με την οποία άγνωστες και δύσκολες στο νόημα διαφωτιστικές αρχές και ιδέες διείσδυσαν στο κέντρο της -θεόφτωχης σε παιδεία και σε παραστάσεις- συλλογικής σκέψης, το γεγονός ότι ο ξεσηκωμός προετοιμαζόταν συστηματικά από χιλιάδες Ελλήνων για ολόκληρα έξι χρόνια χωρίς να προκληθεί η υποψία των Τούρκων, η μεταμόρφωση απλών χωρικών σε ατρόμητους πολεμάρχους, η ζωή στα λημέρια και οι χοροί στους Ζαλόγγους, και πλήθος άλλων, είναι στοιχεία που -πέραν των άλλων συστατικών- βρίθουν και ξεχειλίζουν από έμπνευση. Συνολικά, το’21 είναι ΕΜΠΝΕΥΣΗ. Είναι ποίημα. Είναι τέχνη. Γι’ αυτό, κι εκείνο που έμεινε από το ’21 και μένει έκτοτε διαχρονικά το ίδιο δυνατό και το ίδιο άφθαρτο, είναι οι δημοτικοί στίχοι και το δημοτικό τραγούδι που η πραγματικότητα και η φαντασία γέννησαν. Οι λέξεις και οι μουσικοί φθόγγοι που παρήχθησαν από την ψυχή ενός κόσμου, καθώς αυτός ξύπναγε από το λήθαργο και διεκδίκησε εθνική ανεξαρτησία και ελληνική ταυτότητα, δεν έχουν ιστορικό προηγούμενο, ως προς το πλήθος, την ωραιότητα και το συναισθηματικό μεγαλείο. Η δύναμη της περιγραφής, το φυσικό ύφος, η λιτή γλώσσα, η μαστοριά της έκφρασης, η γνησιότητα του αισθήματος, η ανάταση του φρονήματος και όλα όσα συγκροτούν το corpus της συγκεκριμένης στιχουργικής λαϊκής πρόσληψης και αφήγησης, συνθέτουν μια μεγάλη «στιγμή» του ελληνικού πνεύματος. Να πάρουμε μια τοσοδούλα γεύση; Ας πάρουμε: Κρυφά το λένε τα πουλιά / κρυφά το λεν τ’ αηδόνια / κρυφά το λέει κι ο γούμενος / από την Άγια Λαύρα. / Παιδιά, για μεταλάβετε / για ξομολογηθείτε. / Δεν είναι ο περσινός καιρός / κι ο φετινός χειμώνας. / Μας ήρθε η άνοιξη πικρή / το καλοκαίρι μαύρο / γιατί σηκώθη πόλεμος / και πολεμάν τους Τούρκους… Κι άλλη μια γεύση: Στη μέση στα Καλάβρυτα / στον πλάτανο από κάτω / καθόντανε τρεις γέροντες / κι οι τρεις καπεταναίοι… Κι άλλη μια γεύση: Ψιλή βροχούλα έπιασε / κι ένα κομμάτι αντάρα / τρία γιουρούσια έκαμαν / τα τρία αράδα αράδα… Κι άλλη μια γεύση: Καβάλα βγήκαν κι έκατσαν / στης εκκλησιάς την πόρτα / Κι εκεί τους ήρθε η γραφή / πικρή, φαρμακωμένη. / Κι απόξω λέει τ’ απόγραμμα / και μέσα λέει το γράμμα / τ΄αδέρφια σας σκοτώθηκαν στης Αιμιαλούς τ’ αμπέλι … Κι απόκοντα, η προσωπική ποίηση του Διονυσίου Σολωμού: Έργα και λόγια, στοχασμοί -στέκομαι και κοιτάζω- / Λουλούδια μύρια, πούλουδα που κρύβουν το χορτάρι, / κι άσπρα, γαλάζια, κόκκινα καλούν χρυσό μελίσσι. / Εκείθε με τους αδελφούς, εδώθε με το χάρο. .. / Πέλαγο μέγα πολεμά, βαρεί το καλυβάκι, / κι αλιά! Σε λίγο ξέσκεπα τα λίγα στήθια μένουν. / Αθάνατή ’σαι, που ποτέ, βροντή, δεν ησυχάζεις; … Παραθέσαμε τους λιγοστούς δεκαπεντασύλλαβους για το καλό της ημέρας. Κοντολογίς και συμπερασματικά, το ’21 για μας, τους Έλληνες, είναι το «ου ένεκα» της εθνικής μας υπόστασης και του εθνικού μας αφηγήματος. Γι’ αυτό, από το ’21 αντλούμε ως έθνος τα «βέλτιστα» και τα «κράτιστα». Γιατί είναι η πηγή, η μονίμως τρεχούμενη και «λαλέουσα». Είναι το νέκταρ που μας δίνει την αίσθηση της αιωνιότητας. Είναι ο κεκραμένος γλυκύτατος οίνος, που στα δύσκολα εμβολιάζει και ενδυναμώνει τις εθνικές φλέβες μας. Μας το θύμισε ο Κωστής Παλαμάς στην αρχή του τελευταίου Μεγάλου Πόλεμου: «Αυτό το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλον κανένα: Μεθύστε με τ’ αθάνατο κρασί του ’21».
Κώστας Βελαώρας
Από την έντυπη έκδοση “ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ”, Πέμπτη 25/3/2021